به نقل از هایتاجر، صنایع دستی ایران به زیبایی و اصالت در سراسر جهان معروف است. هنر ایرانی دارای یکی از غنی ترین میراث تاریخ جهان است و در بسیاری از حوزه ها از جمله معماری، نقاشی، بافندگی، سفالگری، خوشنویسی، قلم زنی و مجسمه سازی بسیار قوی و خوش نام است.

 در دوره های مختلف تاریخ تأثیرات ناشی از هنر تمدن های همسایه بر یکدیگر بسیار مهم بوده است و هنر ایرانی به عنوان بخشی از دنیای گسترده تر از هنر اسلامی تأثیرات عمده ای را پذیرفته و اعمال کرده است.

در ادامه این مطلب ما قصد داریم در مورد هنر و صنایع دستی ایران تا سال 1343 و پایان سلطنت قاجار صحبت کنیم.

گلیم بافی عشایر بختیاری

یکی از معروف ترین صنایع دستی ایران گلیم های دستباف عشایری است. از زمان امپراتوری هخامنشی 330 سال قبل از میلاد مسیح، کشور بزرگ ایران بر مناطق بسیار گسترده ای حکمرانی می کرد و جایی بود که فرآیند تولید و انتشار فرهنگ و تمدن را برعهده داشت.

حکومت های سیاسی پی در پی به قدرت می رسیدند و به طور کلی سبک هنر ایرانی را رهبری می کردند و در نهایت هنر مورد حمایت دربار بیش از پیش پیشرفت کرد، جان گرفت و هم اکنون در اختیار ما قرار گرفته است. صادرات صنایع دستی ایران یکی از راه های انتشار این هنر و فرهنگ غنی که سینه به سینه به ما منتقل شده است، به سراسر جهان است.

در دوران باستان آثار باقیمانده از هنر ایرانی با مفهومی متمرکز بر شکل انسان و حیوانات مورد توجه بوده است. به همین دلیل است که معمولا اساس طراحی گلیم های دستباف عشایری بر این نقوش استوار است. سبک عمومی هنر اسلامی از تزئینات متراکم و اشکال هندسی تشکیل شده است اما در ایران پس از گذشت مدتی به یک سبک کاملا زیبا و هماهنگ با ترکیب نقوش گرفته شده از گیاهان و طبیعت تبدیل شد.

در دوران سلسله صفوی در قرن شانزدهم این سبک در طیف گسترده ای از هنرها مورد استفاده قرار گرفت و گلیم های دستباف عشایر نیز یکی از این حوزه های هنری تاثیر گرفته از نقوش ایرانی و اسلامی است.

فرش ایرانی

پرطرفدارترین صنایع دستی ایران که نشانگر هنر و اصالت ایرانی است، فرش ایرانی است. اولین برخورد اروپاییان با فرش های ایرانی حداقل در قرن پانزدهم بوده و برداشت اولیه آنها از این هنر هرگز تغییر نکرده است و همچنان پس از گذشت سالها هیچ کشوری نتوانسته است در صنعت بافت فرش با ایران رقابت کند.

هیچ تحقیقی نتوانسته است تاریخ شروع دقیق قالی بافی در ایران را مشخص کند. قدیمی ترین فرش ایرانی که به نام پازیریک شناخته می شود قدمتی در حدود 500 سال قبل از میلاد مسیح دارد.

ارزش فرش های ایرانی تا حدود زیادی با نقشه و الگوهای آنها تعیین می شود. قبل از بافت فرش یک بافنده حرفه ای معمولا الگویی را طراحی می کند و مدل کاغذی آن را می سازد که نمایانگر یک چهارم از طرح اصلی فرش است.

البته عشایر معمولا هنگام بافت بداهه بافی می کنند. فرش ایرانی از یک قسمت اصلی و حاشیه تشکیل شده است. حاشیه ها به نوبه خود به سه بخش تقسیم می شوند. تنوع حیرت انگیزی از طرح و نقش در فرش های ایرانی وجود دارد.

ترکیب دقیق و جزئیات این فرش ها منعکس کننده دید شاعرانه ای که به جهان و اعتقادی به نمادها دارند، است. از بین تمام موضوعاتی که ذهن یک طراح فرش ایرانی را به خود مشغول می کند باغ و بوستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

برخی از مورخان گزارش می دهند که هنگامی که اعراب در سال 637 پایتخت ایران "تیسفون" را فتح کردند در میان غنیمت های افسانه ای که با خود بردند، یک فرش بزرگ وجود داشت که باغ ایرانی را به تصویر کشیده است.

اگر قصد دارید از صنایع دستی ایران دیدن کنید و یک فرش بخرید بد نیست بدانید مراکز اصلی قالی بافی اکنون در ایران در قم، اصفهان، تبریز، کرمان، نائین، یزد، کاشان و مناطق عشایری مانند بختیاری و قشقایی است.

میناکاری

یکی دیگر از صنایع دستی ایران که طرفداران بی شماری دارد ظروف مینا یا میناکاری است. این هنر خیره کننده امروزه در اصفهان رایج است. پیشینه این هنر اصیل نیز در ایران قدمت بالایی دارد و به طور دقیق مشخص نیست.

اما می‌ توان ابتدای خلق این هنر ترکیب آتش و خاک را به زمان ساخت کاشی نسبت داد زیرا از همان رنگ ‌هایی در ساخت ظروف مینا استفاده می شود و در ساخت کاشی نیز استفاده می ‌شود.

سابقه هنر میناکاری در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می ‌رسد ولی تاریخچه استفاده‌ آن از آغاز اسلام تا پیش از حکومت ایلخانیان مغول برای ما روشن نیست. در واقع ممکن است این هنر اساسا ایرانی نباشد اما از آنجا که سیر تکاملی خود را در ایران و خصوصا در اصفهان طی کرده کاملا ایرانی شده و امروز در سراسر جهان به عنوان صنایع دستی ایران شناخته می ‌شود.

هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر پیشرفت داشته است و یکی از نمونه ‌های معروف آن از عهد صفویه بر جای مانده است.

نقاشی مینیاتور ایرانی

هنرمندان نقاشی مینیاتور ایرانی نقاشی های کوچکی روی یک تکه کوچک استخوان شتر، چوب، کاغذ، کتاب ترسیم می کنند و این یکی از برجسته ترین صنایع دستی ایران است. تکنیک نقاشی مینیاتور ایرانی را به طور کلی می توان با سنت های غربی و بیزانسی مینیاتور مقایسه کرد.

 اگرچه نقاشی مینیاتور یک سنت کاملا مستقل ایرانی است اما شناخته شده ترین شکل مینیاتورهای ایرانی در حال حاضر در غرب هستند و بسیاری از مهمترین نمونه های آن در موزه های ترکیه قرار دارند.

نقاشی مینیاتور پس از فتوحات مغول در سال 1219 با تأثیر گرفتن از نمادهای چینی در قرن سیزدهم به ژانر جدیدی در ایران تبدیل شد. این سنت پس از این تحت تأثیر برخی از نمادهای غربی نیز قرار گرفت و ادامه یافت. مینیاتور ایرانی در نهایت تأثیرات بسیاری بر سنت های مینیاتوری اسلامی، مینیاتور عثمانی در ترکیه و مینیاتور مغول در شبه قاره هند گذاشت.

قلمکار

قلمکار نوعی چاپ نساجی با استفاده از تمبرهای چوبی طرح دار است که یکی از زیباترین صنایع دستی ایران محسوب می شود. تمبرهایی که در صنعت چاپ قلمکار استفاده می شود، بیشتر از چوب گلابی ساخته شده اند که دارای انعطاف پذیری و تراکم خوبی برای کنده کاری بوده و ماندگاری بیشتری دارند.

در هر کارگاه قلمکار صدها الگوی مختلف متشکل از طرح های عربی، طرح های گیاهان و جانوران، طرح های هندسی، صحنه های شکار، بازی های چوگان و اشعار فارسی وجود دارد. اصفهان یکی از مراکز تولید و فروش صنایع دستی ایران و این سبک از هنر در سراسر جهان است.

آبی، قرمز، سیاه، سبز و زرد رنگ های اصلی به کار رفته در پارچه های قلمکار هستند. این رنگ ها به طور سنتی از پوست انار خشک، زعفران، زردچوبه، آلوی سیاه و گیاهان خشک گرفته شده و برای رنگ آمیزی طبیعی پارچه ها استفاده می شود.

پس از اتمام فرآیند چاپ ابتدا پارچه حداقل باید به مدت یک ساعت بخار پز می شود تا طرح روی آن تثبیت شود. سپس آن را به بستر رودخانه برده و در بعضی از حوض ها نگهداری می کنند تا خوب خیس بخورد. پس از آن پارچه ها باید با یک تثبیت کننده خاص رنگ جوشانده شوند و سپس دوباره به عنوان مرحله نهایی در رودخانه شسته می شوند.

منابع: صنایع دستی ، فرش ایرانی