هایتاجر : توسعه ترانزیت ریلی با همسایگان یکی از اولویت‌های برنامه ششم توسعه است؛ در میان کشورهای همسایه، عراق یکی از بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی ایران و مصرف‌کننده تولیدات کشورمان است که حجمی در حدود سالانه ۱۲ میلیون تن کالا را شامل می‌شود اما این در حالی است که این کشور خط ریلی مشترک با کشورمان ندارد.

طرح ساخت خط آهن شلمچه-بصره به دلیل روابط اقتصادی و فرهنگی ایران و عراق یکی از مهمترین خطوط ریلی بین المللی کشورمان محسوب می‌شود. این طرح ترانزیتی برای توسعه تجارت خارجی عراق نیز بسیار حائز اهمیت بوده و به همین دلیل تکمیل این پروژه مورد توجه دولتمردان این کشور نیز قرار دارد به صورتی که اخیراً دفتر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، بر آغاز مذاکرات برای تسریع احداث این خط ریلی بین عراق و ایران تاکید کرده است.  

این خط راه‌آهن برای اتمام به  چند میلیون دلار هزینه نیاز دارد و می‌تواند نقشی بزرگ را در توسعه مناسبات میان دو کشور ایران و  عراق داشته باشد. همچنین، از این طرح به عنوان زمینه‌ای برای اجرایی شدن طرح یک کمربند و یک جاده چین، در راستای اتصال آسیای میانه به منطقه غرب آسیا یاد می‌شود.

 نقش خط ریلی شلمچه - بصره در چشم‌انداز تجارت 20 میلیارد دلاری

امروزه توسعه مسیرهای ارتباطی میان کشورها به گامی مهم در راستای تقویت و افزایش سطح مبادلات اقتصادی و تجاری تبدیل شده است. در ارتباط با کشور عراق و همسایگان این کشور، ایجاد خط راه‌آهن جایگاهی مهم در  توسعه مناسبات اقتصادی با جهان دارا بوده، به گونه‌ای که در چند سال اخیر علاوه بر ایران، کشور ترکیه نیز اتصال خط راه‌آهن به عراق را برای اهداف اقتصادی خود را مورد توجه قرار داده است. در این زمینه  آنکارا احداث خط ریلی میان موصل و ترکیه را تحت عنوان بازسازی بزرگ» در حال اجرا دارد.

به موازات تلاش‌های ترکیه برای افزایش سطح مناسبات اقتصادی با کشور عراق، جمهوری اسلامی ایران نیز در چند سال اخیر  بر احداث خط راه‌آهن شلمچه - بصره متمرکز شده است. در واقع ،جمهوری اسلامی ایران چشم انداز صادرات ۲۰ میلیارد دلاری را به عنوان هدف‌گذاری استراتژیک خود تعیین کرده و در این میان بدون تردید این خط ریلی نقشی بسیار عمده را در تحقق چنین هدفی ایفا می‌کند. در مقطع کنونی، حجم صادارات ایران به عراق، سالانه بالغ بر 12 تا 13 میلیارد دلار است که در این بین  9 میلیارد دلار آن مربوط به کالاهای عمومی صادراتی توسط بخش خصوصی و 3 میلیارد دلار آن هم مربوط به صادرات برق و انرژی توسط دولت است.

در سال 1399 نیز عراق با واردات ۷ میلیارد و ۴۴۸‌میلیون دلار کالای ایرانی سهم ۲۱‌درصدی از کل ارزش صادرات کالایی کشورمان را داشته است. به طور دقیق‌تر، میزان صادرات ایران به عراق بر پایه گروه‌های عمده کالایی به ترتیب به گروه پتروشیمی‌ و پایه نفتی با ۲۷۰۶‌میلیون دلار، گروه صنعت با ۱۷۵۱‌میلیون دلار، گروه کشاورزی و صنایع غذایی با ۱۷۴۶‌میلیون دلار، گروه معدن و صنایع معدنی با ۱۲۲۶‌میلیون دلار و فرش و صنایع دستی با ۱۹‌میلیون دلار اختصاص داشته است. در وضعیت جدید نیز به نظر می‌رسد که این خط راه‌آهن می‌تواند نقشی مهم را در تحقق چشم انداز صادارات 20 میلیارد دلاری داشته باشد.

مراحل احداث خط راه آهن شلمچه بصره تا به امروز

نخستین بار در دولت دهم در سال ۹۰ ایران و عراق برای احداث این خط آهن، تفاهم نامه‌ای امضا کردند که اجرایی نشد.

سپس در سال ۹۳ در زمان وزارت عباس آخوندی، بار دیگر تفاهم نامه احداث راه آهن شلمچه-بصره میان تهران و بغداد به امضا رسید.طبق این تفاهم‌نامه‌ها ایران متعهد به طراحی و ساخت یک پل بر روی اروند و طرف عراقی موظف به احداث ۳۲ کیلومتر خط آهن از مرز شلمچه تا ایستگاه راه‌آهن بصره در خاک عراق شد. همه ۳۲ کیلومتر مذکور در خاک عراق قرار دارد؛ ۹۰۰ متر نیز عرض رودخانه شط العرب است که ایران قول ساخت پل بر روی آن را داده است.

عباس آخوندی، وزیر وقت راه و شهرسازی بار دیگر ۲۴ فروردین ۱۳۹۴ در سفری که به بصره داشت همراه با استاندار بصره، احداث این خط آهن را کلنگ زنی کردند. در این سفر مقرر شد ایران بخش پل رودخانه اروند را احداث کند و فرآیند ریل گذاری در خاک عراق نیز از سوی خود عراقی‌ها و با سرمایه گذاری این کشور انجام شود.

در قانون بودجه سال ۹۵ به مبلغ ۱۵۰ میلیارد تومان برای احداث پل این خط آهن بر روی رودخانه اروند بود؛ اما به دلیل آنکه طرف عراقی به تعهد خود عمل نکرد، اجرای فاز عملیاتی ساخت این خط آهن ۳۲ کیلومتری متوقف ماند.این اتفاق بار دیگر در بودجه‌های سنواتی رخ داد اما همچنان خبری از اجرای تعهد دولت عراق برای ساخت این پروژه نبود تا اینکه در زمان وزارت محمد اسلامی در راه و شهرسازی، شکل تفاهم نامه تغییر کرد و ایران پذیرفت کل ۳۲ کیلومتر را با هزینه خودش احداث کرده و سپس از محل حق دسترسی به ریل، اصل و سود سرمایه را مستهلک کند.

سرمایه گذار در این پروژه، بنیاد مستضعفان تعیین شد؛ این بنیاد بلافاصله اقدام به تأسیس شرکت در عراق کرد تا این پروژه را به سرانجام برساند.اما این بار عراقی‌ها مشکل انتقال زمین را مطرح و اعلام کردند باید انتقال زمین به شرکت متعلق به بنیاد مستضعفان در هیئت دولت عراق تصویب شود اما هیئت دولت عراق این انتقال را تصویب نکرد.

آخرین تلاش برای جلب نظر دولت بغداد را محمد اسلامی وزیر راه و شهرسازی در نیمه دوم اسفند ماه سال گذشته به خرج داد؛ وی در سفری که ۱۶ اسفند ۱۳۹۹ به بغداد و بصره داشت، علاوه بر دیدار با ناصر حسین بندر، وزیر حمل‌ونقل جمهوری عراق، توانست با مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر این کشور هم ملاقات کرده و رایزنی‌ها در خصوص این خط آهن را تقویت کند.

اهمیت خط آهن شلمچه-بصره از آن جهت است که خط آهن عراق از بصره تا کربلا متصل بوده و می‌تواند به عنوان خط مسافرت ریلی زائران ایرانی مورد استقبال قرار گیرد و هم اینکه از سمت شرق عراق به اردن و شمال شرق به سوریه متصل است و می‌تواند زمینه دسترسی ایران به بازارهای سوریه را هم فراهم کند.

در همین خصوص عباس خطیبی معاون ساخت و توسعه راه آهن شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور درباره تأثیر سفر اخیر وزیر راه به بغداد برای نهایی کردن تفاهم نامه ساخت راه آهن شلمچه-بصره گفت: وزیر راه و شهرسازی از یک سال قبل تا کنون موضوع مذاکرات ایران و عراق در خصوص راه آهن شلمچه-بصره را به جد پیگیری می‌کند.

وی ادامه داد: طی این یک سال با طرف عراقی دو دیدار یکی در بصره و در تهران با مدیرعامل راه آهن عراق داشتیم؛ در آخرین دیدارهایمان، با طرف عراقی به نتیجه رسیدیم که تفاهم نامه‌ای در بغداد درباره این خط آهن میان وزیر نقل عراق و وزیر راه و شهرسازی ایران منعقد شود.

دلایل تعویق ساخت 32 کیلومتر خط ریلی شلمچه به بصره.

معاون ساخت و توسعه راه‌آهن، بنادر و فرودگاه‌های شرکت ساخت و توسعه گفت: خط ریلی شلمچه بصره در ابتدای راه است و نسبت به پروژه‌های ریلی دیگر سختی‌های بیشتری دارد. 

در میان کشورهای همسایه، عراق یکی از بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی ایران و مصرف‌کننده تولیدات کشورمان است که حجمی در حدود سالانه ۱۲ میلیون تن کالا را شامل می‌شود اما این در حالی است که این کشور خط ریلی مشترک با کشورمان ندارد.

 طبق نظر کارشناسان حمل بار با حجم بالا از طریق جاده منطقی نیست و جابه‌جایی کالا از طریق حمل‌ونقل ریلی با امنیت بیشتر، مقرون‌به‌صرفه تر و خسارات کمتر زیست‌محیطی همراه است.

بااین‌وجود، سال‌هاست که پروژه اتصال راه‌آهن شلمچه به بصره و سپس از بصره با خط آهن به بندر لاذقیه سوریه، معطل ۳۲ کیلومتری است که بار‌ها کلنگ احداث آن بر زمین‌خورده شده و حتی در قوانین بودجه سنواتی نیز هزینه احداث این خط آهن درج‌شده است.

عباس خطیبی معاون ساخت و توسعه راه‌آهن، بنادر و فرودگاه‌های شرکت ساخت و توسعه زیربناهای کشور اظهار کرد: برای پیشبرد این خط ریلی سال گذشته سفری به عراق داشتیم و با طرف عراقی جلسات متعددی برگزار کردیم و موضع را در خاک عراق پیگیری کردیم. 

وی افزود: اما مشکلات داخلی عراق در سال گذشته و همچنین شیوع ویروس کرونا مزید بر علت شد که باز تکمیل این پروژه ریلی به تعویق بیفتد.

خطیبی با بیان اینکه  بنیاد مستضعفان قرار است این پروژه را از محل منابع داخلی خود احداث کند، گفت: شرکت ساخت اساس‌نامه شرکت احداث پروژه را در حال حاضر با بنیاد قطعی کرده است و بنیاد مستضعفان در حال ثبت شرکت در منطقه اروند و آبادان است و زمانی که این شرکت ثبت شود، قاعدتاً اسناد و مدارک مثبت را از طریق وزارت امور خارجه  برای طرف عراقی ارسال خواهیم کرد.

وی افزود: یکی از الزاماتی که کار اجرایی در آن منطقه دارد این است که، مجری ایرانی پروژه بتواند زمین را در آن منطقه تحویل بگیرد یعنی آن‌که مسیر 32 کیلومتری برای احداث این خط ریلی را بتوانیم از طرف عراقی تحویل بگیریم.

معاون ساخت و توسعه شرکت ساخت در خصوص مشکلات این پروژه ریلی گفت: مسیر مشکلات آن‌چنانی ندارد و شاید اصلی‌ترین بخش این خط ریلی، پلی است که باید بر روی اروند رود (شط العرب) ساخته شود.

وی بیان کرد: اگر طرف عراقی تاکنون زمین را تحویل داده بود نصف عملیات اجرایی احداث این پروژه انجام‌شده بود زیرا این منطقه ازنظر توپوگرافی منطقه دشتی است و عملیات سبک راهداری دارد اما چون موفق نشده‌ایم زمین را تحویل بگیریم کار اجرایی را نتوانسته‌ایم در منطقه شروع کنیم.

در حال حاضر درصد بسیار بالایی از زیرساخت ریلی اتصال کشورمان به عراق و سوریه در هر سه کشور موجود است، اما مهم‌ترین حلقه مفقوده این فرآیند، احداث ۳۲ کیلومتر خط آهن میان «شلمچه» در ایران و «بصره» در عراق است. 

به گفته کارشناسان، حمل‌ونقل ریلی فواید زیادی به لحاظ امنیت، سهولت در جابه‌جایی کالا در حجم بالا و صرفه اقتصادی برای  این دو کشور دارد، زیرا هم به سهولت صادرات کالای ایرانی به عراق کمک می‌کند و هم در تسهیل واردات از کشور چین به عراق تأثیرگذار است.

 یکم خردادماه ۹۸ بود که ‌هیئت وزیران به پیشنهاد وزارت راه و شهرسازی تصویب کرد که شرکت ساخت و توسعه زیربنا‌های حمل و نقل کشور به نمایندگی از وزارت راه و شهرسازی مجاز است به منظور تأمین مالی پروژه راه‌آهن شلمچه- بصره به طول تقریبی (۳۵) کیلومتر و پل بزرگ در مسیر آن با برآورد تقریبی ۶ هزار میلیارد ریال تا مرحله بهره‌برداری نسبت به انعقاد قرارداد به صورت (BLT) شامل طراحی و احداث پل و مسیر راه‌آهن (شامل زیرسازی و روسازی) و راه‌اندازی تا تحویل آن با شرکت پروژه احداث راه‌آهن و پل شلمچه – بصره به سهامداری بنیاد مستضعفان با رعایت قوانین و مقررات مربوط اقدام کند.

در همین رابطه گفته می شود وزارت حمل و نقل عراق با اتصال راه‌آهن و ساخت  خط ریلی شلمچه-بصره موافق است، اما‌ وزارت خارجه عراق در تعیین خطوط مرزی مخالفت‌هایی دارد و مشکلات این خط ‌آهن و کندی کار مربوط به آن‌ها است. به همین دلیل وزارت حمل و نقل عراق اعلام کرده تا وزارت خارجه عراق اجازه ندهد امکان واگذاری زمین برای ساخت این خط‌آهن، از سوی آنها وجود ندارد.