زعفران – با نام علمیCrocus sativus  گیاه پرخاصیت و ارزشمندی است که از زمان های بسیار دور در میان فرهنگ ها و ملل مختلف جهت پخت و پز و درمان و پیشگیری از بیماری ها و ... جایگاه ممتاز و ویژه ای را به خود اختصاص داده است. زعفران امروزه نیز یک گیاه پرکاربرد در زمینه های مختلف از آشپزی گرفته تا داروسازی، ساخت لوازم آرایشی، تولید مواد خوراکی و صنعتی و ... می باشد. ما نیز در این بخش  قصد داریم در ارتباط با جایگاه و کاربرد زعفران در رنگرزی بحث نماییم.

متداول ترین مصرف زعفران که همه ما با آن آشنا هستیم، در صنعت آشپزی و پخت و پز می باشد. استفاده از این ادویه به طور گسترده ای در آشپزی ایرانی، هندی، اروپایی، عربی و ترکی رواج دارد. زعفران علاوه بر عطر و طعم بی نظیر، طیف زیبایی از رنگ زرد تا نارنجی را نیز به انواع غذاها، شیرینی جات، دسرها، چای و ... می بخشد. همچنین زعفران دارای خواص و فواید بیشماری برای سلامتی است که در طب سنتی و پزشکی مدرن پذیرفته و تأیید گردیده است.

با توجه به آنچه که در بخش فوق اشاره نمودیم می توان به جرأت گفت که زعفران یک گیاه همه کاره و شفابخش و دارای موارد استفاده بیشماری است. اما آیا تاکنون به کاربرد زعفران در رنگرزی فکر کرده اید؟ در این مقاله به پاسخ این سؤال خواهیم پرداخت.

تاریخچه استفاده از زعفران در رنگرزی

استفاده از رنگهای طبیعی در صنعت رنگرزی چه در جهان و چه ایران از سابقه ای بسیار طولانی برخوردار است. تا پیش از سال 1856 میلادی در صنعت رنگرزی فقط از رنگهای طبیعی استفاده می گردید. اما از سال 1856 و با ابداع رنگ های شیمیایی، رنگرزان و صنعتگران جهت رنگ آمیزی پارچه ها و منسوجات به جای رنگهای طبیعی قدیمی به رنگ های شیمیایی و مصنوعی روی آوردند.

رنگرزی الیاف پارچه ای در ایران نیز صنعت و هنری با سابقه چندین هزار ساله است. در زمان های گذشته بدین منظور از رنگ دهنده های گیاهی و حیوانی استفاده می شده است. با وجود اینکه امروزه کارخانجات جهت رنگرزی الیاف پارچه ای و منسوجات از مواد مصنوعی استفاده می کنند؛ اما هنوز هم هنر رنگرزی با مواد طبیعی هرچند به طور محدود پابرجا است.

در ایران باستان، زعفران در رنگرزی ابریشم و سایر منسوجات قیمتی مورد استفاده در البسه طبقه شاهنشاهی به کار می رفته است. همچنین در دست نوشته های تاریخی مربوط به یونان باستان نیز از رنگ زعفران به عنوان رنگ سلطنتی یاد شده است. بعدها صنعت رنگرزی با زعفران در قرن هشتم میلادی به اروپا راه یافت.

زعفران در رنگرزی چه کاربردهایی دارد؟

کاربرد کلاله زعفران در رنگرزی

اصلی ترین بخش زعفران که در صنعت رنگرزی مورد استفاده قرار می گیرد کلاله زعفران است. کلاله زعفران - در واقع همان رشته های سرخ رنگ خشک شده ای است که به عنوان زعفران خریداری می کنیم - حاوی ترکیبی به نام کروسین می باشد که نوعی کاروتنوئید محلول در آب و عامل اصلی تولید رنگ از کلاله زعفران است. در واقع علت اینکه از کلاله زعفران به وفور در آشپزی و صنایع دارویی به عنوان رنگ دهنده استفاده می گردد این است که کروسین به راحتی در آب حل می شود. همچنین کلاله زعفران حاوی مقدار کمی از یک پیگمنت به نام آنتوسیانین و مقادیری پیگمنت محلول در چربی به نام های آلفاکاروتن، بتاکاروتن، لیکوپن و زیگزانتین می باشد که این رنگدانه ها نیز در رنگ دهی کلاله زعفران نقش دارند. وجود کروسین به همراه ترکیبات مذکور باعث می شود که طیفی از رنگ های زرد تا نارنجی از کلاله زعفران به دست آید.

امروزه نیز زعفران در رنگرزی پارچه های گران قیمت چون ابریشم و مانند آن کاربرد دارد. جالب اینکه زعفران خاصیت ضد کپک و گندزدا نیز داشته و به همین دلیل علاوه بر رنگ دهی به پارچه ابریشم از الیاف حساس آن در مقابل عوامل مخرب محافظت می کند. البته از کلاله زعفران جهت رنگرزی برخی الیاف دیگر نیز استفاده می شود.

کاربرد زعفران در رنگرزی پارچه بدین شکل است که ابتدا طرح ها و نقوش مختلف را بر روی پارچه اجرا نموده سپس این طرح ها و نقش ها را با استفاده از زعفران رنگ آمیزی می کنند.

کاربرد گلبرگ زعفران در رنگرزی

از گل های بنفش زعفران نیز رنگ ارغوانی مایل به سرخ تولید می شود. عامل تولید رنگ ارغوانی از گل زعفران رنگدانه ای به نام آنتوسیانین می باشد. یکی از روش های سنتی جهت استخراج رنگ از گل های بنفش زعفران، خشک نمودن گل ها و سپس جوشاندن آنان در آب است.

گاهی اوقات در صنعت رنگرزی، رنگ های حاصل از کلاله و گلبرگ زعفران را با یکدیگر ترکیب و رنگ های زیبایی را تولید می کنند.

یکی از موارد کاربرد زعفران در رنگرزی استفاده از گلبرگ های آن است. گلبرگ های زعفران در رنگرزی الیافی چون نخ و پشم مورد استفاده قرار می گیرند. لازم به ذکر است که چون رنگ دهی گلبرگ زعفران به الیاف موقت بوده و ممکن است به مرور زمان از بین برود، معمولاً در صنعت رنگرزی با زعفران با استفاده از پروسه ها و فرآیندهایی این رنگ را تثبیت و ماندگار می کنند.

گلبرگ زعفران در صنعت تولید مواد آرایشی جهت رنگ دهی به انواع لوازم آرایشی چون رژ لب، سایه، رژ گونه و ... نیز کاربرد دارد. جالب است بدانید از گل زعفران در ساخت انواع شامپوها نیز استفاده می شود.

همچنین گلبرگ زعفران یک رنگ دهنده طبیعی و عالی برای مواد خوراکی چون غذاها و دسرها، ژله و مانند آن بوده و جایگزینی بسیار عالی برای رنگ دهنده های شیمیایی و آلرژی زا است.

رنگرزی زعفران در فرش و قالی

یکی از موارد جالب کاربرد زعفران در رنگرزی، قالی های تزئینی است. در این روش با استفاده از رنگ های حاصل از کلاله و گلبرگ های زعفران و یا ترکیبی از آنها، رنگ های طبیعی بسیار زیبایی را به تار و پود قالی می بخشند.

مقالات مرتبط:

طبع زعفران چیست؟

خواص زعفران